Jælma vanskelige spørsmål te døkk stakkaran!

Korleis ende treffninga med den svenske kaprar-båten i 1714?

Kvifor var Dynekilen eit så viktig slag?

Korleis greidde Tordenskjold å erobre Marstrand og festninga Karlsten?

Peter Wessel Tordenskjold

Peter Wessel Tordenskjold var ein norsk-dansk sjøhelt, som vart fødd i Trondheim den 28. oktober. 1690 og døydde 20. november 1720. I Trondheim var han nummer 14 av 18 søsken. Der hadde familien fleire eigendommar, men ein omfattande brann gjorde at rikdommen deira vart kraftig redusert. Han var ein villstyring i ungdomsåra sine, og rømde i 1704 saman med Fredrik IV sitt følgje til København. Kongen hadde vore på besøk saman med flåten sin i Trondheim på grunn av ei kongehylling som skulle finne stad i byen. Der budde fetteren hans, Dr. Peder Jespersen som tok seg av han.

Når Peter Wessel vart 15 år vart han skipsgut på eit dansk slaveskip som segla frå København til St. Thomas i Dansk Vestindia, og frå 1708 til 1710 var han på eit skip som skulle til den dansk-norske kolonien Trankebar i Østindia. I juli 1711 vart han under-løytnant og nestkommanderande på fregatten «Postillonen» og kom med denne til Noreg. Her heime vart general Løvendal så imponert at han vart sekondløytnant på eit lite krigsskip som heitte «Ormen», utstyrt med 5 kanonar, og seinare på den nybygde fregatten «Løvendals Galei», utstyrt med 18 8- og 6-punds kanonar. Med denne fregatten slutta han seg hausten 1712 til den dansk-norske hovudflåten i Austersjøen under flåteadmiral Ulrik Fredrik Gyldenløve. Gyldenløve vart etter kvar svært imponert av Wessel på grunn av moten hans, foraktsomheita og det eineståande sjø-mannskapet. Petter vart ofte brukt som speidarteneste. Når han kom bort i kamp med svenske skip veik han aldri, sjølv om han var talmessig underlegen. Peter Wessel slapp også heile tida heilskinna frå desse konfrontasjonane sidan han var snarrådig, iskald og dyktig i å manøvrere. I september 1712 utmerka han seg under øydelegginga av den svenske transportflåten ved Rügen og vart forfremma til kapteinløytnant, og i 1713 førte han ein konvoi frå Noreg til Nederland, og hadde seinare ein dumdristig kamp med to svenske linjeskip. Men han manøvrerte så bra at han vann over svenskane.

I 1714 kom han i kamp ein svensk kaprar-båt som var leidd av ein engelskmann. Dette var omtrent i same farvatnet mellom Noreg og Nederland. Etter å ha skote mot kvarandre lenge, gjekk Wessel tom for kular. Så da spurde han motstandaren sin om han kunne få kular og krut. Dette gjekk engelskmannen delvis med på, og det endte med at dei begge med glas i handa steig oppå hyttane sine og skåla med kvarandre. Denne uregelmessige oppførselen på slagmarka førte til at uvenane fekk han stilt for krigsrett. Men han vart frikjend og seinare forfremma til kaptein.

I april 1715 var han med på sigeren over svenskane ved Kolberger Heide. Peter hindra svenskane i å øydeleggje sine skip og erobra fregatten «Hvita Örn» som han nå fekk styring over. Dessutan vart han av den takknemlege Fredrik IV adla han under namnet Tordenskjold.

Dynekilen

Den 8. juli 1716 vann Tordenskjold det slaget som han er mest kjend for. Ei svensk transportflåte under flaggskipet Strömstjerna hadde lagt seg innerst i den 4 kilometer lange fjorden. Dette var den fyste artilleri, ammunisjon og provianten til Karl XII sin beleiringshær ved Fredriksten festning, og meininga var at krigsmateriellet herfrå skulle førast over lad til Svinesund. Transportskipa var beskytta av svenske orlogsfartøy samt eit batteri på ein holme og ca. 4000 mann infanteri. Tordenskjold sitt angrep var svært dristig, sjølv om han var artilleristisk overlegen, men dette vart utjamna med det svenske batteriet og infanteriet. Tordenskjold sin eskadre bestod fregattane «Hvide Ørn» (som hadde fått dansk uttale) og «Vindhunden», 3 galleleiar og 2 stykk-prammar (mindre krigsskip). Kampen byrja ved 7-tida om morgonen, batteriet på holmen vart storma og fornagla, og ved 1-tida strauk Strömstjerna flagget. Dei svenske galeiane vart sette på land, og besentingane rømte. Men no kom den vanskelegaste delen av arbeidet, nemleg å få dei svenske fartøya under det fiendtleg infanteri sin eld og under stadig fare for at krut-skipa skulle sprenge. Klokka 9 om kvelden var hamna rydda, men bukseringen ut i fjorden tok heile natta. Av 13 svenske skip vart 9 erobra, det svenske orlogsskipet «Stenbocken», 5 galeiar, 2 dobbel sluppar (minste krigsskipa) og 1 strøm-båt. 5 av desse var lasta med artillerimateriell. 4 skip vart senka eller brann opp. Av Tordenskjold sine 931 mann var 4/5 norske. Hans samla tap var 19 død og 57 såra. Med denne sigeren mista beleiringshæren til Karl XII alt av artilleri og krut, og måtte difor oppgi felttoget i Noreg. Dessutan mista svenskane store delar av flåten sin. Dette er rekna som det mest berømte sjøslaget i den norske militærhistoria.

Etter dette laget vart han forfremma til kommandør og fekk ei gullmedalje av kongen. Året etter vart han kommandør for ein eskadre som skulle angripe Göteborg, men på grunn av at dei underordna ikkje ville følgje ordre, slo angrepet feil. Det same gjorde angrepet på Strömstad. På nytt utnytta motstandarane hans uhellet, og fekk han avsett og stilt for krigsrett. Men Tordenskjold vart frifunne att. I desember 1718 fekk han kommandoen over ein mindre eskadre som skulle til Noreg, og i Moss høyrde han om Karl XII sitt fall ved Fredriksten. Da segla han med ein gong til København så han kunne vere den fyste som fortalde Fredrik IV denne nyheita. Som takk vart han utnemnt til schoubijnacht (kontreadmiral).

Marstrand

26 juli 1719 utførte han det andre store slaget sitt med erobringa av Marstrand og festninga Karlsten. Her oppstod uttrykket «Tordenskjold sine soldatar», men det historisk ikkje heilt sikkert. Det er sagt at han skjenka ein svensk parlamentær frå Festninga, kaptein Utfall, full. Etterpå førte han kaptein Utfall rundt om i Marstrand medan Tordenskjold sin fåtalige soldatar forflytta seg frå gate til gate, slik at den ikkje edrue kapteinen passerte dei mange gongar og fekk inntrykk av at dei var langt fleire enn dei eigentleg var. Med dette frisk i minne vendte parlamentæren attende til festninga og råda kommandanten til å kapitulere, noko som også skjedde. Uttrykket «Tordenskjold sine soldatar» brukast i dag om personar som stadig går att på offentlege, politiske eller faglege områder.

Sjølv om Tordenskjold hadde eit nytt mislykka framstøyt mot Göteborg, vart han forfremma til viseadmiral. Tordenskjold sin siste innsats under krigen var det vellykka angrepet på Nya Varvet i Göteborg. Etter freden med Sverige i 1720 ville Tordenskjold gifte seg med ei rik dame i England. Men på turen dit i Hannover kom han i ein konflikt med ein svensk oberst Jacob Axel Staël von Holstein. Dette endte med at Peter Wessel Tordenskjold døydde i ein omdiskutert duell med denne svenske obersten 20 oktober 1720. Liket til Tordenskjold låg utan seremoni i kjellaren på Holmens kyrkje i København i nesten 100 år, før Fredrik VI fekk laga ein sarkofag og flytta den opp i kyrkja i 1819.

i dag regnast Tordenskjold klok taktikar og ein dyktig strateg, og han betraktast i dag ikkje berre som tvillingrikane sin mest berømte, men også største sjøhelt etter Niels Juel. Sjøforsvaret sin skule heiter i dag KNM Tordenskjold. Vi kan på mange måtar seie at han redda Noreg frå Karl XII sine erobrinsambisjonar. I dag står Tordenskjoldstatua i fødebyen Trondheim og skuar utover folket sitt.

Samtida

Etter fredsavtalen i 1660 fekk Noreg dei grensene mot Sverige som landet har i dag. Grensene vart ikkje endra etter at Danmark-Noreg på nytt gjekk laus på Sverige i 1675. Kampane vart stort sett utkjempa i Skåne og Bohuslän, og den dansk-norske hæren og flåten greidde seg betre mot svenskane enn på lenge. Men Frankrike dikterte fredsvilkåra i 1679. Det førte til at dei danske forhandlarane måtte gi avkall på erobringane sine.

Men den dansk-norske kongen ønskte revansje. Han såg at det var mogleg dersom han gjekk inn i ein allianse med Russland, Polen og Sachsen – mot Sverige. Det førte til utbrotet av den store nordiske krigen, som frå 1700 til 1721 vart kjempa i Aust- og Nord-Europa mellom alliansen på den eine sida og Sverige under Karl XII på den andre. Alliansen gjekk til åtak på Sverige i 1700, men Danmark-Noreg måtte trekkje seg ut av krigen og slutte fred same året. Sverige sin krig mot Russland, Polen og Sachsen heldt fram.

I 1709 leid Karl og hæren hans eit katastrofalt nederlag ved Poltava i det noverande Ukraina og rømde til Tyrkia. Den dansk-norske kongen Fredrik IV ville utnytte den svekte stillinga til Sverige – slik som kongane før han hadde gjort med lite hell i 1657 og 1675 – og erklærte krig mot Sverige i 1709. Det utløyste nye kampar både til lands og på sjøen.

Karl XII kom først heim til Sverige i 1714. To år seinare leidde han personleg eit åtak på Noreg. Han erobra Kristiania, men greidde ikkje å tå Akershus festning og måtte trekkje seg tilbake. Og her kom Tordenskjold inn i bilete med sigeren ved Dynekilen i juli 1716, som førte til at Karl XII måtte gje opp å innta Fredriksten festning ved Halden.

I 1718 rykte soldatane til svenskekongen på nytt over grensa. Ein styrke gjekk inn i Trøndelag, mens hovudstyrka gjekk til åtak på Fredriksten festning. Det var her Karl XII fall med anten ei norsk eller ei svensk kule, mest sannsynleg norsk. Det førte til at dei svenske troppane enda ein gong stansa felttoget sitt i Noreg. Danmark-Noreg og Sverige slutta fred i 1720. Krigen hadde ikkje ført til nye land-avståingar, men hadde vore ei enorm belastning for samfunnet både fordi mange menneskeliv gjekk tapt og på grunn av økonomiske tap. Mange unge menn måtte still i uniform i staden for å gjere nytte for seg heime. Overalt vart det klaga over mangel på mannleg arbeidskraft i gardsarbeidet. Norske skip med last vart dessutan erobra av svenske kaprarar, og store verdiar gjekk tapt. Kongen skreiv ut tyngande ekstraskattar for å dekkje utgiftene til krigen. Dette ramma heile samfunnet, frå embetsmenn, borgarar og bønder og til låglønte tenarar.